Prof. Dr. Özcan Güngör / Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Öğretim Üyesi

Devletlerin son yıllarda güvenlik stratejilerini oluştururken; dini yapıları, o yapıların sembollerini, kurumlarını ve ağlarını analiz etme, onlara etki etme ve bu kurumlar aracılığıyla siyasal, ekonomik ve dini iş birliği geliştirme gibi faaliyetleri dini jeopolitiğin konusunu oluşturur.

21. yüzyılın medeniyetler ve dolaylı olarak dinler arasında bir çatışma asrı olacağı Huntington ve B. Lewis gibi pek çok Batılı düşünür tarafından dile getirilmişti. Ancak Rusya özelinde, iki Ortodoks Hıristiyan ülke ve kilisenin (Rus ve Ukrayna Ortodoks Kiliseleri) bu denli bir çatışma yaşayacağı ve bu çatışmanın aynı zamanda yüzyıllar sonra kilise ayrımıyla sonuçlanacağı pek akla gelmezdi doğrusu.

AYRILIK ÇANLARI ÖNCEDEN ÇALMIŞTI

Tarih sahnesinde önemli ve derin izleri olan Kiev Ortodoks Kilisesi, 2019 yılı Ocak ayında geçmişten beri dile getirilen talepler doğrultusunda tarihi bir adım atarak Fener Rum Patrikliği eliyle bağımsız ve otonomik bir yapıya kavuşarak “otosefallik” statüsü (kendi başına karar alabilen) elde etti. Yeni adıyla Birleşik Ukrayna Ortodoks Kilisesi resmen Rus Ortodoks Kilisesi’nden ayrıldı. Dahası 1686’dan beri ilk kez Ortodoksluk kendi içinde bir bölünme yaşamış oldu. Bu durum, Ukrayna adına “tarihe geçen kutsal gün” olarak ilan edildi. Hiç şüphesiz bu kararın, yüzyıllardır süregelen kilise yönetim geleneği üzerinde gizli bir münakaşa meydana getirmekten çok, dini jeopolitik bir önemi vardı.Bu karar, Rusya’nın Ukrayna jeopolitiğinde etkili enstrümanları “yumuşak güç” olarak devreye yoğun bir şekilde sokması sonrası, Kremlin’in Kırım ve Donbas’ta kimlik siyasetindeki etkisini azaltma adına yürütülen kampanyanın sonunda gelmiştir.

PATRİK BARTHOLOMEOS’UN TEO-STRATEJİSİ

Ukrayna Ortodoks Kilisesi’ne otosefallik statüsü verilmesi sürecinde Patrik Bartholomeos’un ince bir taktik güttüğü anlaşılmaktadır. Zira Patrik, başlangıçta bu kilisenin bağımsızlık taleplerini göz ardı ederken, Rus Kilisesinin düşmanlığını da üzerine çekmek istemiyordu. Bir yandan da yeterli oranda kamuoyu desteği alamamaktan ve Ortodoks mezheplerinin ayrılıklarının oluşturacağı etkiden çekiniyordu. Ancak gelinen noktada Patrik’in, Ukrayna Kilisesinin otosefal olmasına verdiği mevcut destek; muhtemelen, küresel Ortodokslukta birincil rol için Moskova ile rekabet halinde olan bir müttefik olarak İstanbul dostu Ukrayna Kilisesi’ni kullanma arzusundan kaynaklanıyordu.

DİNİ JEOPOLİTİĞİN MİLLİ KİMLİK İNŞASINA ETKİSİ

Otosefal olma fikri, Ukrayna’nın bağımsızlığının ilk yıllarından beri birçok Ukraynalı din adamı, aydın ve politikacı tarafından “ulus” olmanın önemli bir özelliği olarak dile getirilmekteydi. Ancak pek çok girişime rağmen -biraz da Ukrayna’nın nüfus dengeleri buna müsaade etmemişti- istenilen başarı elde edilemedi. Kilisenin Rus Kilisesinden bağımsızlaşma talepleri, ülkenin batısında ve merkezinde hızla güçlü bir varlık oluşturmasına karşın, Rusya dostu nüfusun yoğun olduğu doğu ve güneyde devam eden marjinalleşme nedeniyle otosefallik girişimi ülke çapında genel bir karşılık bulamamıştır.

Kilisenin Ukrayna milli kimliğinde derin izleri ve etkileri olduğu şüphesiz bir gerçek. Kilisenin ayrılması ve Rus saldırganlığı sonrası Ukrayna ulusal kimliğinin diğer boyutlarında belirgin bir artış meydana gelmiş görünüyor. Bilhassa ülkenin milli kimliği ile dini kimliğinin bu denli örtüşmesi, Ukrayna halkının ülke değerlerine özdeşim kurmasını güçlendirmiş oldu. Zira karar sonrası halkın, Kilise değiştirme faaliyetleri hızlanmış ve Ukrayna kendi milli kilisesinin gelişmesini desteklemiştir. Savaş sonrası Ukrayna’da Moskova taraftarı kilisenin durumunun ne olacağı ise tam belli değildir.

PUTİN VE RUS DİNİ JEOPOLİTİĞİ

Rus Ortodoks Kilisesi, Putin döneminde en parlak zamanlarından birini yaşar durumdadır. Bunu Otosefal kararından sonra gece yarısı güvenlik konseyini toplamasından anlayabiliyoruz. Zira Putin, dini jeopolitiği egemenlik ve iktidar alanının bir aracı olarak değerlendirme düşüncesindedir. Bilhassa onun zamanında devlet kurumları ve oligarklar eliyle on binlerce kilise inşa edilmiş ve devrim öncesi kiliseye ait olan mülkleri Kiliseye iade etmiştir.

Putin halka açık alanlarda kilise büyüklerinden tavsiye istemeyi de ihmal etmemiş ve tarihte Büyük Rusya’yı inşa etme başarısının büyük ölçüde Kiliseye ait olduğunu ifade etmiştir. Hatta Patrik Kirill, “Tanrıya ve özellikle sana Vladimir Vladimirovich…kilise ile devlet arasındaki bu müthiş diyalog için” diyerek teşekkür etmiştir. Patrik Krill bu ilişkiyi “eşit ortak” şeklinde tarif etmiş ve Rus İmparatorluğu döneminde bile kilise ile devletin bu kadar yakın ilişki içinde olmadığını belirtmiştir. Putin dini jeopolitiği, “ahlaksız” gördüğü Batı ile mücadelesinde önemli bir argüman olarak kullanmakta ve Rusça konuşan ülkelerin insanlarını manevi olarak birleştirecek ve egemenliğini pekiştirecek bir fikir olarak desteklemektedir.

Sonuç olarak Putin’in son konuşmasında Ukrayna’yı kendi kültürel/siyasal/dinsel kimliğinin bir devamı şeklinde gördüğü ve bu yönüyle coğrafi mekânı dini ve kültürel hafızaya referans çerçevesi olarak çizdiği anlaşılmaktadır. Politikalar, dini değerlerle kutsandığında ortaya efsanevi liderler, kutsanmış devletler, uğruna ölünecek topraklar ve sorgulanamayan otoriteler çıkmaktadır. Rusya sahada kaybettiği jeopolitik üstünlüğü küresel çatışmaya dönüştürmede şüphe etmemiştir. Ancak dini jeopolitik olarak da bu durum Rusya’nın Batı’dan yabancılaşmasını hızlandırmaktadır.